Ҫапла, паян Муркаш район судӗнче Илле Иванов тӗлӗшӗпе ӗҫ вӗҫленнӗ. Сергей Трихалкин тӳре журналиста айӑплӑ тесе йышӑну кӑларнӑ — 300 сехет ирӗксӗр ӗҫлеттермелле тунӑ, анчах, вӑхӑт иртсе кайнине шута илсе ку айӑплавран ӑна хӑтарнӑ.
Илле Иванов хӑй каласа панӑ тӑрӑх паян вӑл хӑй приговор вуланӑ саманта кайман — Муркаш районӗн тӳри саккунсӑр йышӑну кӑларнине шута илсе ӑна ура ҫине тӑрса итлени Илле Арсентьевич шухӑшӗпе ытла та пысӑк хисеп пулнӑ пулӗччӗ. Сергей Трихалкин вара приговора 70 минут хушши вуланӑ — 1 сехет те 10 минут кирлӗ пулнӑ.
Приговор вуланӑ ҫӗре видеооператора та Тимӗр Акташ журналиста та кӗртмен имӗш.
Ҫапла май ҫак кӑткӑс истори вӗҫленчӗ те теме пулать — Муркаш район сучӗ чӑваш чӗлхине хӳтӗленӗшӗн ним мар айӑп тытма пулассине ҫирӗплетсе пачӗ.
Чӑвашсен культурипе, чӗлхипе, этногенезӗпе пирӗн республика ҫыннисем кӑна мар Мускавсем те кӑсӑкланаҫҫӗ иккен. Ҫак кунсенче Раҫҫейӗн тӗп хулинче хӑйӗн ӗҫне тӳллевсӗр чӑваш шкулӗ пуҫланӑ. Пӗрремӗш занятийе Раҫҫей Федерацийӗн президенчӗ панӑ ирекӗпе Чӑваш Республика элчи — Леонид Волков — ирттернӗ. Вӑл итлекенсене чӑваш халӑхӑн этногенезӗпе историйӗ ҫинчен каласа панӑ, наци культурин, ҫырулӑхӑн, юрӑ-кӗввин уйрӑмлӑхӗсене уҫса панӑ тата чӑваш чӗлхин этимологине ӑнлантарса панӑ.
Малашне, ҫулталӑк тӑршшӗпе ятарлӑ курссен преподователӗ И.Н.Ульянов ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх университетӗнчи филологи факультетне пӗтернӗ Евгений Степанов пулать. Асӑннӑ курссене усламҫӑсем, журналистсем, менеджерсем, вӗренекенсем, шкул ачисем, ҫав хушӑрах Мускав авиаци институчӗн аспиранчӗсем тата Мускавпа Мускав облаҫӗнче пурӑнакан Пӗтӗм Раҫҫей тулаш суту-илӳ академийӗн вӗрентекенӗсем ҫырӑннӑ.
Итлекенсем шутне 15 ҫултан пуҫласа 50 ҫулсенчи ҫамрӑксемпе аслӑ ӑру ҫыннисем кӗнӗ.
Хӑй вӑхӑтӗнче чӑваш тӗнӗпе пурӑнакан чӑвашсене налук таврашӗпе вӑйлӑ хӗснӗ — хайхи Христос тӗнне ҫаврӑнччӑр тесе ӗнтӗ. Истори тӑрӑх пӗлетпӗр ӗнтӗ — ку ӗҫ самаях пулӑшман, ҫав-ҫавах вӑйпа тӗне кӗртме тивнӗ.
Ак хайхи ҫав йӑнӑш ҫулпа «Пӗрлӗхлӗ Раҫҫей» депутачӗ Евгений Фёдоров каясшӑн иккен — вӑл ҫӗнӗ саккун хатӗрленӗ. Унпа килӗшӳллӗн вырӑсла мар ятсемшӗн хушма налук тӳллетересшӗн. Штрафланнӑ ятсемшӗн унӑн виҫи пысӑк пулмалла мар имӗш — 1% е сахалрах та. Ячӗшӗн тенӗ пек.
Саккун тексчӗнче ют ҫӗршыври ятсене кӑна асӑннӑ-ха та, анчах «Известия» хаҫата панӑ интервьюра Евгений Фёдоров палӑртакан налукран «продукци валли вырӑсла ят тупайнӑ компанисене» ҫеҫ хӑтарасси пирки каланӑ.
Усламҫӑсем ку пуҫарӑва хирӗҫленӗ иккен, кунашкал саккун Раҫҫейри инвестици лару-тӑрӑвне япӑхлатма пултарӗ. Евгений Фёдоров ҫав-ҫавах саккуна ҫулталӑк вӗҫӗччен Патшалӑх Думине тӑратма шухӑшлать.
Иртнӗ эрнекен, авӑнӑн 13-мӗшӗнче, Ӗпхӳре «Раҫҫей халӑхӗсен чӗлхисенчи диалектологин ҫивӗч ыйтӑвӗсем» (выр. Актуальные проблемы диалектологии языков народов России) тӗнче шайӗнчи конференци иртнӗ. Унта пурӗ 200 ытла ӑсчах хутшӑннӑ — ҫав шутра Чӑвашран та.
Вырӑнти калаҫусене сӳтсе явнисӗр пуҫне ӑслӑлӑх канашлӑвӗнче вак халӑхсен вӗренӳ ыйтӑвне те тишкернӗ. Конференци йышӑннӑ резолюцинче Раҫҫейри халӑхсен чӗлхисем пысӑк хӑрушлахра пулнине палӑртнӑ — тӑван чӗлхене пӗлекенсен йышӗ ҫулран ҫул чакса пыни, хӑйсене тӑван халӑх тымарӗнчен уйӑракансен йышӗ ӳсни ӑсчахсене пӑшӑрхантарнӑ. Ҫак пулӑм малашне те ҫаплах юлсан Раҫҫейре хӑш-пӗр халӑхсем ҫухалма та пултарнине асӑрхаттарнӑ.
Лару-тӑрӑва ҫӑмӑллатас тӗлӗшпе ӑсчахсем темиҫе сӗнӳ панӑ: РФ Патшалах Думине регионсемпе пӗчӗк халӑхсен чӗлхин Еропа хартине алӑ пусса пурнӑҫа кӗртессине хӑвӑртлатмалла; РФ Регионминӗн «Раҫҫей халӑхӗсен чӗлхисем» (выр. «Языки народов России») патшалӑх программине хатӗрлесе йышӑнмалла; Раҫҫей тӑрӑхӗсенчи лару-тӑрӑва кӑтартакан чӗлхесен пӗлӗм пухмачне (даннӑйсен базине) йӗркелемелле; федераллӑ округсен шайӗнче вак халӑхсен чӗлхисене пулӑшу кӗрекен программӑсем йышӑнмалла (хальхи вӑхӑтра вырӑс чӗлхи валли пур) тата ытти те.
Ҫак кунсенче Илле Иванова айӑплакан суд ларӑвӗсем тӑхтав хыҫҫӑн малалла пухӑнма тытӑннӑ. Виҫӗ эрне пек пуҫтарӑнман хыҫҫӑн чи малтанхи авӑнӑн 12-мӗшӗнче иртнӗ иккен. Ларӑва Илле Иванов унччен хатӗрленӗ плакатсемпе тухнӑ: «Мана йыхрав чӑвашла пама ыйтатӑп» тата «Йӑкӑнат Мишшипе Путин резидент конституцисен гаранчӗсем мар!». Малтанхи пекех тӳре вӗсене хывса хума ыйтнӑ, Илле Иванов килӗшмен хыҫҫӑн ку ӗҫе приставӑн тума тивнӗ.
Ку кун суд ларӑвӗнче йыхрав хучӗсене чӑвашла тивӗҫтерессине сӳтсе явнӑ иккен. Асаилтеретпӗр: Илле Иванов ҫурлан 15-мӗшӗнче суда кайман, ун вырӑнне Аслӑ суда ҫул тытнӑ — унта ҫак заявленине хӑварнӑ та. Копийӗсене республика Элтеперӗн ҫыруҫине, Патшалӑх канашӗн спикерне Юрий Попова, Чӑваш Ен прокурорне Владимир Метелина тата ыттисене ярса панӑ. Ҫӳллӗ шайри пуҫлӑхсем вара ыйтӑва татса пама Муркаш район судне «антарса панӑ». Ӗҫ-пуҫ капла май аталанни мӗнпе вӗҫленесси каламасӑрах паллӑ — Илле Иванов вырӑсла та лайӑх пӗлет, чӑвашла йыхрав хучӗсем ярса парса чӑрманса тӑма кирлӗ мар тесе йышӑннӑ. Илле Иванов, паллах, хӳтӗленнӗ — кунта ӗҫӗ чӑвашла е вырӑсла лайӑх пӗлнинче мар тенӗ, ыйтӑвӗ чӑваш чӗлхине патшалӑх чӗлхи шайӗнче усӑ курнинче имӗш.
Илле Иванов журналиста хӳтӗлесе паллӑ ӑсчахсемпе культура ӗҫченӗсем уҫӑ ҫырупа тухнӑ. Вӗсем Чӑваш Республикин Аслӑ судне «Сӗтев» хаҫатра пичетленнӗ «Покажи мне свой язык, и я скажу — кто ты» статьяна 2012 ҫулхи утӑн 25-мӗшӗнче «экстремистлӑ» тенине ҫӗнӗрен пӑхса тухма сӗннӗ, Илле Иванов тӗлӗшӗпе пуҫарнӑ пуҫиле ӗҫе пӑрахӑҫлама ыйтнӑ. Уҫӑ ҫырӑва алӑ пуснисен шухӑшӗпе статья халӑхсем хушшинче нимӗнле хирӗҫӳлех те ҫуратмасть, унта Алексей Кудрин автор чӑваш чӗлхин статусӗ пирки хӑйӗн ирӗклӗ шухӑшне пӗлтернӗ ҫеҫ. Куншӑн никама та айӑплама юрамасть.
Алӑ пусакансен йышӗнче: В.Г. Родионов философи ӑслӑлӑхӗсен тухтӑрӗ, профессор, Н.А. Енилин халӑх художникӗ, Н.А. Исмуков Чӑваш Республикин халӑх сӑвӑҫи, А.В. Кулагин депутат, Н.И. Егоров Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ ӑслӑлӑх ӗҫченӗ, Ф.И. Мадуров Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ художникӗ, В.С. Пряников Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ ӑслӑлах ӗҫченӗ, Б.Н. Глинкин кире пуканӗпе спорт мастерӗ, В.Ф. Павлов Вӑрмар район пухӑвӗн депутачӗ.
Уҫӑ ҫырупа кунта паллашма май пур.
Пирӗн пӗрлӗх йӗркеленӗ электронлӑ вулавӑшри хайлавсен йышӗ 6 пинрен иртрӗ. Хальтерех кӗртнӗ кӗнекесене илес пулсан вӑл Виталий Станьялӑн, Юхма Мишшин, Анатолий Ырьятӑн, Лидия Филипповӑн, Аркадий Ӗҫхӗлӗн хайлавӗсемпе пуянланса пырать.
Малтанхи пекех ытларах пайне сӑвӑсем йышӑнаҫҫӗ, вӗсен шучӗ 4 200-тен те иртнӗ. Ҫавӑн пекех пирӗн калавсем (650 ытла), юмахсем (200 яхӑн), юрӑсем (140 яхӑн), куҫарусем (100 ытла), кулӑшла калавсем (100 ытла), юптарусем (90 яхӑн) чылай. Пысӑк калӑпӑшлӑ хайлавсем те сахал мар — 59 повесть, 20 роман, 29 поэма пур.
Малтанхи кӑтартӑва эпир — 5 пине — икӗ ҫул маларах тунӑччӗ. Унччен хайлавсен йышӗ хӑвӑрт ӳссе пыратчӗ пулсан (ҫур ҫул хушшинче пӗр пин патнелле ӳсетчӗ) хальхи вӑхӑтра вӑл чакрӗ теме пулать. Сӑлтавӗ вара эпир хальхи вӑхӑтра ытларах ытти проектсемпе ӗҫленипе ҫыхӑннӑ.
Электронлӑ вулавӑша эпир 2008 ҫулхи ҫурла уйӑхӗнче уҫса. Юлашки вӑхӑтра кӗртнӗ улшӑнусем шутне шырава йӗркеленине асӑнма пулать — хайлавсенче сире кирлӗ сӑмахсене хӑвӑрт кӑна шыраса тупма пултаратӑр.
Чӑвашла пӗлтерӳ конкуренцие пӑсни ҫинчен йышӑннӑ суд пӗтӗмлетӗвӗ пирки эпир ӗнер пӗлтернӗччӗ. Ку ӗҫ-пуҫ «Хыпар» хаҫата пырса тивнӗрен унӑн тӗп редакторӗпе Алексей Петрович Леонтьевпа тӗл пулса калаҫрӑмӑр, унӑн шухӑшне пӗлтӗмӗр.
Шупашкарти 30-мӗш автоҫул ҫумӗнчи лаптӑка тара парасси ҫинчен калакан пӗлтерӳпе ҫыхӑннӑ суд ӗҫӗ пирки вӑл пӗрремӗш хут илтет. Пӗлтерӳпе ҫыхӑннӑ материалсене хаҫатран ыйтни пулнӑ, анчах та редакцирен никама та суда чӗнмен, суд йышӑнӑвӗпе те паллаштарман.
Кунашкал йышӑнупа Алексей Петрович, паллах, килӗшмерӗ — унӑн шухӑшӗпе — суд пӗтӗмлетӗвӗ чӑвашла хаҫатсене хӗсет (чӑн та, капла пӗлтерӳсене чӑвашла пама юрамасть пек пулса тухать). Ҫавӑн пекех «Хыпар» хаҫат ял ҫынни валли ҫеҫ тени те тӗрӗс мар — Шупашкарта кӑна унӑн тиражӗ 2300 ытла саланать.
Чӑваш Республикин Конституцийӗпе килӗшӳллӗн пирӗн республикӑра патшалӑхӑн икӗ чӗлхи шутланать — чӑваш тата вырӑс чӗлхисем. Ҫавӑнпа чӑвашла хаҫатсем те пӗлтерӳ пама юрӑхлӑ пулни пӗрре те иккӗлентермест.
Чулхулара вырнаҫнӑ Атӑлҫи-Вятка округӗн федераллӑ арбитраж сучӗ нумай пулмасть Чӑваш Республикинчен килнӗ кассаци жалобине пӑхса тухнӑ пулать — «Тӳрӗ кӑмӑллӑ Раҫҫей» партийӗн депутачӗн Моляков И.Ю. урлӑ янӑ Петров В.А. ӳпкевре 2012 ҫулхи пуш уйӑхӗнче Шупашкарти 30-мӗш автоҫул ҫумӗнчи лаптӑка торг ирттермесӗр икӗ обществӑна тара панипе килӗшмен иккен. Саккун пӑснине вара пӗлтерӗве чӑвашла тухакан «Хыпар» хаҫатра вырнаҫнинче курнӑ.
Чулхулари суд ҫак ӗҫ-пуҫра саккуна пӑснӑ тесе ҫирӗплетнӗ — конкуренцине хӳтӗлекен саккунӑн 15 статьин 1-мӗш пайӗпе килӗшсе кӑймасть имӗш. Йӗрке пӑснине ҫак суд вара хула Администрацийӗ тивӗҫлӗ МИХа суйламаннинче, суйланӑ хаҫат саккуна тивӗҫтерменнинче курнӑ иккен. «Хыпар» хаҫатра пичетлени хуҫалӑх ӗскерӗсене муниципалитетӑн хурпӑрлӑхӗпе уҫӑ курма чӑрмав кӳнӗ пулать тата ҫӗр лаптӑкӗн пасарӗнчи конкуренцине чӑрмавланӑ. Суд хула Администрацине малашне тивӗҫлӗ МИХпа усӑ курма хушнӑ (хайхи чӑвашла хаҫатсем вӗсен шутне кӗме пултараймаҫҫӗ ӗнтӗ).
Суд ӗҫ материалӗсене тӗпченӗ хыҫҫӑн «Хыпар» хаҫат ҫӗр лаптӑкне тара парасси ҫинчен калакан пӗлтерӳ валли каймасть тесе палӑртнӑ: ку хаҫат вӗсен шухӑшӗпе ытларах ял ҫыннисем валли тухать тата чӗлхи те унӑн — чӑвашла.
Нумаях пулмасть массӑлӑ информаци хатӗресенче «Улӑп» чӑваш халӑх эпосне туркӑлла пичетлесе кӑларнӑ сас-хура тухрӗ. Ҫак пысӑк ӗҫе вара Турцири паллӑ чӗлхеҫӗ тата фольклорист — Бюлент Байрам пурнӑҫланӑ пулнӑ имӗш. Ҫурлан 29-мӗшӗнче вара республикӑри наци вулавӑшӗнче кун ҫутти курнӑ куҫарӑвӑн хӑтлавӗ иртнӗ.
Куҫарупа тата унӑн авторӗпе паллашма хӑтлава республикӑри паллӑ ӑсчахсем, чӑваш культурине аталантаракансем, литература никӗсне тытса пыракансем — Порфирий Афанасьев, Юрий Сементер, Раиса Сарпи, Петӗр Яккусен, Валери Туркай — сӑвӑҫӑсем, Борис Чиндыков — ҫыравҫӑ, «Улӑп» эпоса вырӑс чӗлхи ҫине куҫаракан — Аристарх Дмитриев, Эктор Алос-и-Фонт — социолог, Николай Егоров, Виталий Родионов, Георгий Фёдоров — филологсем тата ытти чӑваш интелегенцийӗ пуҫтарӑннӑ.
Трибуна умне тухса калаҫакансен йышӗ сахал мар пулчӗ, вӗсенчен кашни Бюлент Байрам ӗҫе-хӗлӗн пысӑк тӳпине палӑртрӗ.
-1.7 °C